جن گیری و روان پزشکی

جن گیری و روان پزشکی

آنکه با هیولاها دست‌و‌پنجه نرم می‌کند باید بپاید که خود در این میانه هیولا نشود. اگر دیری در مغاکی چشم بدوزی، آن مغاک نیز در تو چشم می‌دوزد.

 

فردریش نیچه – فراسوی نیک و بد

——

جن گیری[1] (شبح رانی) نقش پر رنگی  در ژانر فیلم های ترسناک و دلهره آور دارد،  در برخی از این فیلم ها ادّعا میشود که فیلم بر اساس داستانی واقعی ساخته شده و با این روش مخاطبین عدیدی جذب می شوند و شُبهات فراوان و مجادله های زیادی به وجود می آید. اما روش باستانی دور کردن ارواح  و ماهیت های غیر ارگانیگ[2] (جن، انواع شیاطین و …) از کالبد افراد تنها خوراکی مهیٌج برای طرفداران فیلم های ترسناک و یا یادگاری از دوران جاهلیت نیست. جن گیری و فراخواندن ارواح بخش مهمی از اسطوره شناسی اجتماعی بسیاری از قومیّت هاست و در برخی ادیان نیز نقش مهمی ایفا می کند؛ ردّ پای حلول شیطان در کالبد انسانی درمتون ادبی از بهشت گمشده ی[3] جان میلتون تا درام  تراژیک گوته، فاوست[4] نیز دیده میشود. کلیسای کاتولیک تعدادی جن گیر رسمی و ثبت شده در ایالت متحده آمریکا دارد. مادر ترزا نیز لحظاتی قبل از مرگش توسط اسقف اعظم کلکته تحت یک مراسم جن گیری قرار گرفت تا با آرامش بیشتری به دیار باقی رهسپار شود. هیچ کس نمی تواند با قاطعیت و شواهد تجربی بگوید که شیاطین و موجودات غیرارگانیک در بین ما در حال رفت و آمدند و یا حتی نیستند! با این وجود احتمالا علم می تواند آگاهی نسبت به این مقوله و دلایلی که به واسطه آن افراد همچون جن زده ها به نظر میرسند، را افزایش دهد. نسخه ی پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی[5] جن زدگی را به عنوان یک مسئله روان پزشکی نمی شناسد و علائمی که فرد به اصطلاح جن زده از خود نشان میدهد را با سندرم های روانپزشکی توجیه میکنند. 

چه چیز باعث به وجود آمدن علائم تسخیرشدگی[6] می شود؟

در گذشته (وهنوز در بعضی نقاط دنیا و حتی ایران) جن گیری به درمان بسیاری از علائمی که اکنون با سبب شناسی روانپزشکی[7] توجیه میشوند، می پرداخت. افرادی با اسکیزوفرنی، اختلالات شخصیت، توٌهم، هذیان و یا افسردگی حاد ممکن بود همگی به عنوان کاندیداهای مناسبی برای مناسک جن گیری شناخته شوند. در فرهنگی که خیلی ها باور دارند که رفتارهای به خصوصی به علت تسخیرشدگی رخ می دهند، بروز مشکلات روانپزشکی با اسطوره شناسی های اجتماعی، قومی و مذهبی در هم می آمیزد. برای مثال، فردی با اسکیزوفرنی ممکن است فکر کند آوای شیطان را می شنود و یا حتی خود شیطان است، این فرد اگر در قبائل بومی جنوب ایران زندگی کند، در مراسمی به نام مراسم زار شرکت داده میشود. مراسم زار نام یک مراسم خاص و تا حدّی دلهره آور است که در جنوب ایران، به ویژه هرمزگان و جزیره قشم برای خارج کردن جن و ارواح خبیثه از بدن افراد انجام می شود. به اعتقاد مردم بومی، افرادی که جن زده شده اند و به اصطلاح «هوایی» شده اند با درمان های پزشکی مدرن بهبود نمی یابند. به همین جهت مراسمی خاص همراه با نواختن  موسیقی محلّی، سازهای کوبه ای و سوزاندن کُندر برای راندن جن از بدن فرد بیمار برگزار می شود، تا فرد شفا پیدا کند. در این مراسم نمیتوان جوراب به پا کرد، این کمک میکند که شرکت کنندگان در مراسم مطمئن شوند، در میانشان جن، که معتقدند به جای پای انسان سُم دارد، شرکت نمیکند. بسیاری از اختلالات عصب-روانپزشکی مثل صرع[8]، تومورهای مغزی، زوال عقل[9] و … میتواند علائمی شبیه به آنچه در فیلم های ترسناک میبینیم را نشان دهند، روانپزشکی ریشه این اختلالات را مجموعه ای از عوامل زیستی، روانی و حتی اجتماعی[10] میداند، در مقابل، آیین جن گیری این علائم را تسخیر بدن توسط یک موجود غیر ارگانیگ مثل انواع مختلفی از اهریمنان همچون بلزباب[11] و لویتان[12] و بلیاس[13] تلّقی میکند.

مراسم جن گیری به عنوان شکلی آزار و آسیب

با این که هر فرد حق انتخاب دارد به باورهای دینی خود عمل کند و روش های درمانی خود را بر اساس چهارچوب نظری و عقیدتی خود تعیین کند؛ جن گیری گاه میتواند به صورت آزار و اذیت فیزیکی و روانی درآید و برخی متخصصان سلامت روان نگرانند که این روش ها جای درمان های روان پزشکی را برای افراد بیمار را بگیرد. تا کنون تعداد بسیاری از بیماران روانپزشکی هنگام مراسم شبح رانی جان خود را از دست داده اند. زنی در ایندیانای آمریکا سعی کرد پسرش را از دست شیطان خلاص کند و به این منظور تا جایی به او سرکه و روغن زیتون خوراند که پسر خفه شد. یک  دختر سه ساله مبتلا به بیماری آتروفی عضلانی نخاعی[17] و اتیسم، طی ماه ها در آریزونا تا سر حد مرگ توسط پدربزرگش که به منظور تخفیف علائم بیماری، سعی بر انجام مراسم جن گیری داشت، شکنجه میشد، تا سرانجام بر اساس گزارش همسایه ها و با مداخله ی قانونی دخترک نجات پیدا کرد.

فیلم سینمایی تشریفات مذهبی[18] با هنرمندی آنتونی هاپکینز به عنوان کشیش یسوعی و جن گیر زبده به طریقی یاد آور پدر مارین در فیلم کلاسیک جن گیر به تازگی مورد نقد نامهربانانه -اگر نگوییم وحشتناک – قرار گرفت. این فیلم تقاضای روز افزون برای جن گیرها و نیاز تربیت کشیش برای انجام این آداب مذهبی را در نقاط مختلف جهان نشان می دهد. فیلم هایی از این قبیل سعی بر ارائه تصویری ارتدوکس و ریشه دار در ادیان ابراهیمی[19] از وجود شیطان و تقابل فعالٌش با خدا از طریق حلول در کالبد انسانی را دارند. فیلم سازانی که به صورت جزمی[20] و تک بعدی این نگاه سنتی راجع به جن گیری را القا می کنند، در حال از دست دادن یک فرصت طلایی برای پرداختن به شباهت های میان جن گیری و روان درمانی مدرن هستند، و در این راستا امکان دستیابی به مخاطبین احتمالا وسیع تری با ذائقه ی سکولار (غیرمذهبی)، پرسشگر و تحلیل گر را از دست میدهند.

پدیده ی تسخیر به زبان نزدیکتر به علم میتواند سندرم تصرٌف[21] نامیده شود، شبح رانی می تواند نسخه آغازین و کمتر تحوٌل یافته ی روان درمانی مدرن تلّقی شود. در عین علمی و سکولار بودن، با کنار زدن نقاب منطقی وعینی گرای یک رواندرمانگر، یک جن گیر پنهان، آشکار می شود: مانند جن گیرها، روان درمانگرها با تکیه به یک رویکرد فلسفی، نظری، ایدئولوژیک و یا روحانی[22] سعی میکنند تا علائم مرضی بیمارشان را تخفیف دهند. روان درمانی همانند شبح رانی شامل نبردی احتمالا طولانی، چالش برانگیز، طاقت فرسا و برخی اوقات خسته کننده و تلخ با اهریمن هیجانی، شناختی، رفتاری و زیستی[23] لجوج مراجع است، که گاهی نه تنها هفته ها و ماه ها بلکه دهه ها و سال ها طول می کشد؛ و لزوما همیشه این اهریمن چند سَر به شکلی تمام و کمال کالبد روان درمانجو را ترک نمیگوید.

چه اتفاقی هنگام شبح رانی رخ می دهد؟

فرد جن زده به شدت سرگشته و حتی پرخاشگر می شود، از لحاظ جسمی تضعیف میشود، خلق و رفتارش دچار نوسان میشود؛ ممکن است به زبان های مختلف و لحنی فرا زمینی صحبت کنند، استفراغ کند، رنجور شود، و یا به خود آسیب بزند. با اینکه این رفتارها می توانند متافیزیکی به نظر بیایند ولی علم توجیهات قابل استنادی برای آنها ارائه میکند. اکثرما تمایل داریم که منطبق با انتظارها و تعاریف عرفی جامعه رفتار کنیم. این بدین معناست که فردی که در حال تجربه مراسم جن گیری است احتمال دارد، بیشتر به شکلی رفتار کند که شنیده یا دیده است بقیه افراد هنگام این نوع مراسم رفتار می کنند. در مراسم جن گیری برخی اوقات از داروهای خاص و مواد مخدّر نیز استفاده می میشود و یا به شخص جن زده گرسنگی داده میشود تا به روایتی شیطان درونش تضعیف شود؛ هر کدام از این عوامل می توانند به نوبه ی خود رفتارهای غریب و مرضی شدیدی را القا کنند. افرادی که مورد جن گیری قرار می گیرند ممکن است وارد خلسه هیپنوتیک[14] شوند، و در این حالت آنها ممکن است تلقین پذیر[15] شوند، این بدین معناست که رفتارشان ممکن است در آینده بر اثر تلقینی که در خلسه ی حین مراسم تجربه میکنند، تغییر کند مثل اثراتی که در روند هیپنوتراپی مدرن رخ میدهد. تشریفات مذهبی دراماتیک جن گیری می تواند برای برخی افراد یک کارکرد روانپالشی[16] داشته باشد و این تخلیه روانی همانند آنچه در جلسات روان درمانی رخ میدهد میتواند موجب تغییرات شگرف در فرد شود (منظور از تغییرات شگرف لزوما به معنای تغییرات مطلوب و کارآمد نیست).

در حال حاضر آگاهی و شواهد بالینی نسبت به خطرات و ریسک های آسیب های روان شناختی که در روند روان درمانی متوجه  فضای روان درمانگران است، بیشتر شده است. انتقال متقابل[24] همان آسیب و به خوانشی دیگر نوعی عفونت روانشناختی است که متوٌجه رواندرمانگر است و اگر رواندرمانگر به آن آگاه نباشد باعث میشود در روند درمان مراجع به مشکل بخورد و نه تنها به مراجع، به خود نیز آسیب بزند؛ در فیلم های ژانر وحشت و در مراسم جن گیری لحظاتی هست که شیطان در چشمان جن گیر چشم میدوزد و با رسوخ در فضای روانش و دست گذاشتن بر گره های روانشناختی اش، سعی بر منحرف کردن و توقّف مراسم جن گیری را دارد، این اتفاق میتواند به صورت استعاری و تلویحی همان فرآیند انتقال متقابل در روان درمانی تحلیلی تلّقی شود.

طبعا تفاوت اصلی میان روان درمانی و مراسم شبح رانی در این است که روان درمانی معمولا یک درمان سکولار برای شیاطین استعاریِ هیجانی، شناختی، رفتاری و زیستی است در حالی که شبح رانی به وجود موجودات غیرارگانیک اقرار دارد. گاهی همقدم شدن با مراجعانی که به شیطان، روح و شبح رانی معتقدند میتواند فایده های قابل قبول درمانی نیزداشته باشد – حتی اگر درمان صرفا با مکانیزم تلقین[25] بسنده کنیم هم این موضوع صدق می کند. فردی که در حال تجربه روانپریشی حاد[26] است علائمی چون توٌهم، هذیان، تحریک پذیری، برآشفتگی و سردرگمی را تجربه میکند؛ بسیاری از این بیماران دنبال توجیهی قانع کننده برای درک علائم آسیب زای خود هستند؛ اگر درمانگر نتواند به دنیای پدیدارشناختی[27] مراجع نزدیک شود و توضیحی قابل ارائه بدهد، بسیار نامحتمل است که ائتلاف درمانی اولیّه [28] برقرار و متعاقبا قدم های درمانی دنبال شود. برخی اوقات پیش رفتن با نظام عقیدتی مراجع خود یک به مثابه ی یک پیشرفت درمانی است.

برعکس روان درمانی، مراسم شبح رانی از اعمال قدرت صریح تر روانی و حتّی فیزیکی برای مبارزه با شیاطین لانه کرده در مراجع استفاده می کند و معمولا بسته به نوع شیطان و قدرت او، تیمی از شبح ران ها در مراسم شرکت میکنند و سعی می کنند بر امتناع مراجع از روند درمان چیره شوند. بر عکس جلسات روان درمانی که از لحاظ زمانی محدود هستند، جلسات شبح رانی می توانند ساعات طولانی ادامه پیدا کنند. کلیسای کاتولیک امروزه مراقب است که تمارض[29] یا بیماری های طبّی را قبل از تشخیص گذاری تسخیرشدگی، با کمک پزشکان و متخصصان ابتدا نفی کند و بین جن زدگی حقیقی و جن زدگی کاذب افتراق قائل شود. اما آیا چنین تفاوتی وجود دارد؟ و اگر بله، بر چه اساسی؟

معیارهای جن زدگی از نگاه کلیسای کاتولیک

 دسته بندی رسمی تشخیصی کلیسای کاتولیک برای تشخیص جن زدگی حقیقی شامل صحبت به زبان هایی ناشناخته برای فرد جن زده، قدرت بدنی فرا طبیعی و واکنش واضح دفعی فرد به دعا، آب مقدس ، کشیش ها و لمس توسط آنها میشود. اما امروزه کلیسا قبل از تشخیص تسخیرشدگی ابتدا علل زیستی و روانپزشکی را در صورت امکان نفی میکند. از دیدگاه روانپزشکی، مشکل این گونه پروتکل های تشخیصی این است که این قبیل پدیده ها می توانند با بسیاری اختلالات روانی همپوشانی داشته باشد و افتراق بین این دو پدیده آنقدرها هم آسان نیست؛ حتی برخی بیماران با زمینه ی بیماران عصب-روانپزشکی احتمال دارد در حالاتی به صورتی تکلٌم کنند که گویی با زبانی فرا زمینی سخن میگویند مثل بیمارانی که از انواع آفازی[30])زبان پریشی) رنج میبرند. بعضی اوقات کاندیدهای مراسم جن گیری امکان دارد که به زبانی صحبت کنند که ظاهرا با آن ناآشنا بوده اند، این احتمال وجود دارد که این افراد در برهه ی از زندگی که شاید به آن در سطح آگاه دسترسی ندارند، تحت تاثیر آن زبان بوده اند (مثل شنیدن مکالمه ای در رادیو در دوران کودکی) و در روند مراسم جن گیری و خلسه ی هیپنوتیک به آن بخش اطلاعاتی دسترسی پیدا میکنند. به علاوه قدرت فراطبیعی میتواند با فاز شیدایی[31] بیماران دوقطبی، سایکوز حاد و یا افزایش لحظه ای آدرنالین[32] در خون توجیه شود.

در نهایت مقصود این مقاله به هیچ وجه تاختن به پدیده ی جن گیری و کسانی که به این نگاه باستانی باور دارند نیست، بلکه قصد دارد با خوانشی علمی این پدیده را با چشم اندازی دیگر تفسیر کند؛ و این سوال را مطرح کند که چگونه میشود به افراد رنجوری که چنین تعبیری از ریشه های ملال و حرمان روانی خود دارند، به عنوان درمانگر کمک کرد؟

• نزدیکی و درک نظام عقیدتی مراجع، نگاه از چشم انداز پدیدارشناختی او،
• رسیدن به ائتلاف درمانی، واکاوی حمایت گرانه ریشه های رنج،
• استفاده از استعاراتی نزدیک به دنیای درمانجو
• و در نهایت مداخله ی قدم به قدم، صبورانه و واقع گرایانه؛ شاید تنها را رهاسازی مراجع از چنگال شیاطین شریر و لجوج باشد.

اندیشگاه روان سازه (ائتلاف روان، فلسفه و هنر)

دکتر مانی منجمی

www.Psychonstruct.com

@Psychonstruct

Dr Mani Bahrami Monajemi

 

ویدیو مربوط به مراسم جن گیری در کشور ایتالیا

 منابع:

• Attempted exorcism ends in man’s death. (2007, July 29). com. Retrieved from http://www.nbcnews.com/id/20027027/

 

• Batty, D. (2001, May 02). Exorcism: Abuse or cure? The Guardian. Retrieved from http://www.guardian.co.uk/society/2001/may/02/socialcare.mentalhealth1

 

• Interview with the exorcist. (2000, September 21). The Daily Beast. Retrieved from http://www.thedailybeast.com/newsweek/2000/09/21/interview-with-the-exorcist.html

 

• Libaw, O. (2012, September 11). Exorcism thriving in the U.S., say experts. ABC News. Retrieved from http://abcnews.go.com/US/story?id=92541

 

• Mom convicted in son’s exorcism death. (2011, May 29). WISH TV. Retrieved from http://www.wishtv.com/dpp/news/local/north_central/boy-dead-after-attempted-exorcism

 

• Peter, B. (2005). Gassner’s Exorcism—not Mesmer’s Magnetism—is the Real Predecessor of Modern Hypnosis. International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis, 53(1), 1-12. doi: 10.1080/00207140490914207

[1] Exorcism

[2] Non-organic entities (demons, spirits and angels)

[3] Paradise Lost by John Milton 17^th Century

[4] Faust by Johann Wolfgang von Goethe

[5] Diagnostic and Statistical Manual of Psychiatric Disorders (DSM-V)

[6] Demonic Possession

[7] Psychiatric Aetiology

[8] Epilepsy

[9] Dementia

[10] Biopsychosocial

[11] Beelzebab

[12] Leviathan

[13] Belias

[14] Hypnotic Trance

[15] Suggestible

[16] Cathartic

[17] SMA (Spinal Muscular Atrophy)

[18] Rite

[19] Abrahamic Religion

[20] Dogmatic

[21] Possession Syndrome

[22] Spiritual

[23] Emotional, Cognitive, Behavioural and Biological

[24]Counter-Transference:

انتقال متقابل زمانی رخ می‌دهد که درمانگر، احساساتش نسبت به افراد مهم زندگیش را به مراجع انتقال دهد. در این صورت، شرایط پیچیده‌تر می‌شود، چرا که درمانگر معمولاً از وقوع چنین اتفاقی در خودش بی خبر است. این در حالی است که چنین احساساتی در درمانگر می‌تواند بر نتیجه‌ی درمان اثر بگذارد. بنابراین شناسایی آن، مهم است و گاهی درمانگر نیاز دارد که با کمک سوپروایزر به این احساسات پی ببرد.

[25] Suggestion

[26] Acute Psychosis

[27] Phenomenology

[28] Rapport

[29] Malingering or Factitious disorder

[30] Aphasia

[31] Manic phase of Bipolar disorder

[32] Adrenaline Rush

 

دریافت فایل پی دی اف